Cmentarz żydowski w Tarnowskich Górach

Cmentarz żydowski w Tarnowskich Górach jest jedną z 42 żydowskich nekropolii z zachowanymi nagrobkami w województwie śląskim. Stanowi jeden z najstarszych istniejących cmentarzy w mieście i jedyny, na którym przetrwał zespół rzeźby nagrobnej z XIX i początku XX wieku.

Nekropolię założono na mocy zarządzenia starosty bytomskiego Carla Traugotta Henckel von Donnersmarcka z 11 lipca 1821 roku. Według jego postanowień na cmentarzu tym mieli być grzebani Żydzi z Tarnowskich Gór oraz okolicznych miejscowości: Bobrownik, Górnik, Kępczowic, Kozłowej Góry, Lasowic, Nowego Chechła, Piekar Rudnych, Pniowca, Ptakowic, Rept, Rybnej, Starych Tarnowic, Suchej Góry, Stolarzowic i Zbrosławic. Wcześniej chowano ich na starszych nekropoliach w Bytomiu i Wielowsi.

Zgodnie ze zwyczajem cmentarz powstał z dala od ówczesnych zabudowań. Wytyczono go na niewielkiej działce w pobliżu drogi prowadzącej od miasta na południowy wschód, w kierunku Gliwic. Pierwszy pogrzeb odbył się na nim 17 marca 1822 roku. Pochowano wówczas Markusa Runkla, którego nagrobek zachował się do czasów współczesnych. W kolejnych latach, aż do wybuchu drugiej wojny światowej, na cmentarzu spoczęło kilkaset osób wyznania mojżeszowego. Jego teren kilkakrotnie powiększano, by ostatecznie objął on powierzchnię około 6200 metrów kwadratowych i kształt wydłużonego trapezu prostokątnego. W 1874 roku od strony zachodniej, przy wejściu na cmentarz, powstał niewielki, obecnie nieistniejący dom przedpogrzebowy. Dwie dekady później w jego sąsiedztwie wzniesiono nowy, stojący do dziś budynek, w którym znalazła się obszerna sala ceremonialna, pomieszczenia służące przygotowaniu zwłok do pogrzebu oraz mieszkanie dozorcy.

Podczas drugiej wojny światowej, w 1940 roku, władze niemieckie przekazały nekropolię w zarząd miasta. Rozważano wówczas poszerzenie kosztem cmentarza drogi do Gliwic, jednak planów tych szczęśliwie nie zrealizowano. W 1945 roku nekropolia przeszła na własność Skarbu Państwa i uznana została za cmentarz komunalny. Z lat powojennych pochodzą groby w jej południowej części, głównie osób wyznania ewangelickiego.

Od lat 70. XX wieku, kiedy zaprzestano pochówków, pozbawiony opieki cmentarz zaczął popadać w coraz większą ruinę. W latach 1982–1998 opiekę nad nim sprawowało Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej. W 2010 roku cmentarz przejęło Starostwo Powiatowe w Tarnowskich Górach, a od 2011 roku w jego imieniu nekropolią opiekuje się Tarnogórska Fundacja Kultury i Sztuki. Od 2020 roku cmentarzem zajmuje się również Stowarzyszenie Gliwicka 66.

Obecnie na terenie nekropolii zachowanych jest około 450 nagrobków. Są to zarówno tradycyjne macewy, jak też obeliski nawiązujące do form spotykanych na cmentarzach chrześcijańskich. Wykonane są głównie z piaskowca i białego marmuru. Wiele granitowych nagrobków padło łupem złodziei. Mogiły tworzą trzy główne kwatery, z czego dwie pierwsze przedzielone są centralną aleją, a ostatnia obejmuje tylko pojedyncze pochówki. Całość nekropolii jest otoczona murem z czerwonej cegły i kamienia. Od strony ulicy Gliwickiej cmentarz oddziela dawny dom przedpogrzebowy oraz dwie bramy i furty. Warta uwagi jest również zachowana grupa starodrzewia oraz charakterystyczne bluszcze.

Cmentarz wraz z domem przedpogrzebowym i ogrodzeniem 7 stycznia 2021 roku został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego pod numerem A/742/2021.